O grzeczności w języku - wykład w ramach patronatu Wydziału Polonistyki UJ

Model grzeczności stanowią powszechnie przyjęte i zaakceptowane przez społeczeństwo normy, które określają sposób zachowania się członków danej grupy we wzajemnych kontaktach. Inaczej mówiąc, jest to umowa wypracowana przez społeczność, regulująca wzajemne relacje jej członków.

Niektóre sytuacje wymuszają na nas konkretne zachowania językowe, np. z okazji ślubu należy złożyć życzenia i gratulacje, z okazji sukcesu należy komuś pogratulować, z okazji imienin, urodzin złożyć życzenia itp.

Każdy naród posiada własny, charakteryzujący go model grzeczności. Polski model grzeczności oparty jest na dwóch podstawowych zasadach:

1.      zasada zakładająca ważność każdego człowieka jako osoby: każdemu należy się szacunek i tę zasadę należy respektować w kontaktach z innymi;
2.      zasada życzliwości: każdego partnera rozmowy należy traktować życzliwie.

Z tych dwóch podstawowych zasad możemy wyprowadzić inne:

1.      zasada symetryczności zachowań grzecznościowych: gdy rozmówca zapyta nas np. co u nas słychać, grzecznie odpowiadamy i rewanżujemy się podobnym pytaniem, aby okazać rozmówcy nasze zainteresowanie;
2.      zasada solidarności z partnerem dialogu oznacza okazywanie rozmówcy empatii. Można tę zasadę sformułować następująco: należy cieszyć się lub smucić razem
   z partnerem rozmowy;
3.      zasada bycia podwładnym; prof. Jolanta Antas sformułowała ją jako „kajaj się i służ”;
4.      umniejszanie własnej wartości i zasług. Polacy zaprzeczają, gdy są chwaleni
   i umniejszają swoje zasługi, co jest spowodowane ogólnie przyjętą zasadą, według której nie wypada się chwalić.

Umniejszanie jest też widoczne w reakcji na podziękowania oraz gratulacje:

- Pani profesor, gratuluje nagrody!

- Nie ma czego. Te nagrody otrzymuje się z urzędu.

1.      negatywne wartościowanie własnej osoby (np. przesadne usprawiedliwienia
   i okazywanie swojej niższości):

- Przepraszam, to wszystko przeze mnie.

1.      bagatelizowanie przewinień partnera poprzez sformułowania:

- Nic nie szkodzi; nie ma sprawy; nic się nie stało.

4.      udzielanie rad (nawet wówczas, kiedy nikt o nie nie prosi):

- Czemu kupiłaś takie jasne kanapy, to strasznie niepraktyczne, będą się brudzić.

Dla porównania tej zasady nie znajdziemy m.in. w amerykańskim modelu grzeczności, ponieważ nieproszone udzielanie rad jest dla Amerykanów oznaką braku kultury.

5.      naleganie, nieprzyjmowanie odmowy, czyli dotąd będę nalegał, aż ulegniesz;
6.      okazywanie szczególnego szacunku członkom danych grup, np. kobietom, osobom starszym, przełożonym;

Niektóre zasady przestały obowiązywać, np. całowanie kobiecej dłoni przez mężczyzn, co było wyrazem szczególnego szacunku. Teraz jest to rzadko widywany zwyczaj.
Ciekawym sposobem jest tzw. dwojenie; tę zasadę praktykowano w środowiskach wiejskich, polegała na zwracaniu się do osoby starszej w 1 osobie liczby mnogiej:

- Nic żeście się nie zmienili, ciotko.

Kiedyś niestosowanie się do tych zasad było wyrazem braku szacunku. Obecnie brak takich zachowań nie jest już postrzegany jako uchybienie, ponieważ język szybko ewoluuje a etykieta stała się swobodniejsza.

7.      zgadzanie się za wszelką cenę z partnerem dialogu a przeczenie mu w ostateczności – Polak, kiedy jest chwalony, wbrew maksymie grzecznościowej „zgadzania się”, stosuje zaprzeczanie, aby być jeszcze bardziej pochwalonym (system zaprzeczeń umniejszających własne zasługi):

- Co też Pan mówi, nie ma w tym wcale mojej zasługi.

Powitania:

Bardzo często możemy spotkać się z inicjowaniem rozmowy poprzez formułę „witam”, co nie w każdej sytuacji jest stosowne. Wynika to z tego, że sformułowanie „witam” zakłada nierównorzędność między partnerami rozmowy, dlatego może go użyć osoba starsza witająca się z młodszą lub osoba usytuowana wyżej z osobą usytuowaną niżej. Dopuszcza się także stosowanie tego sformułowania przez gospodarzy jakiegoś wydarzenia, nie powinno się go jednak używać pisząc e-maile.

Często sposobem na zainicjowanie rozmowy jest narzekanie. Według przeprowadzonych badań Polacy na pytanie „Co słychać?” najczęściej oczekują dłuższej wypowiedzi
o negatywnym wydźwięku.

Dla osób pracujących w środowiskach wiejskich częstą formą powitania i zainicjowania rozmowy było „Szczęść Boże”, co wynikało z silnej podbudowy religijnej obecnej w wiejskim modelu grzeczności.

Ekspresywność zwrotów grzecznościowych: chcąc przekonać rozmówcę do tego, że jest dla nas ważny powinniśmy przekształcić ogólnie przyjęte formuły poprzez połączenie ich
z przysłówkami intensyfikującymi (np. bardzo, serdecznie).

Wybór zwrotów grzecznościowych zależy od przyczyn socjologicznych; wpływa na to także płeć oraz wiek rozmówców. Z badań przeprowadzonych przez Kazimierza Ożoga wynika, że kobiety są grzeczniejsze od mężczyzn. Dodatkowo u młodzieży występuje swobodniejszy model grzecznościowy, który różni się od modelu obowiązującego w latach 80 XX wieku. Obecnie można zaobserwować spadek liczby używanych zwrotów grzecznościowych oraz mniejszą różnorodność. Zaczęła się moda „na luz”, aby podkreślić wartość nadawcy komunikatu. Zmianie uległa także podstawowa zasada pierwszeństwa – często jako pierwsza wita się osoba, która przebywa w danym miejscu, a nie ta, która dopiero przyszła.

Grzeczność w mailach:

W e-mailu obowiązuje zasada spójności i zgodności zwrotów: jeśli swój e-mail zaczynamy od formuły „Szanowna Pani” powinniśmy go zakończyć zwrotem „Z poważaniem”. Nie należy łączyć form oficjalnych z nieoficjalnymi, np. „Szanowna Pani Bożenko”.

Czasem zależy nam na szybkim otrzymaniu odpowiedzi, jednak niegrzeczne jest używanie sformułowań „Proszę o szybką odpowiedź”.

Rezygnacja z formuł powitalnej oraz pożegnalnej jest możliwa, jeśli prowadzimy wymianę e-maili w krótkim odstępie czasu.

Grzeczność biznesowa ma charakter międzynarodowy, a jej zasady są znane na całym świecie. Jedną z jej zasad jest równość płci, która nie nakłada na mężczyzn obowiązku przepuszczania kobiet w drzwiach. Inaczej sformułowana została też zasada pierwszeństwa – to hierarchia decyduje o tym, kto powinien odezwać się jako pierwszy.